Uzman Klinik Psikolog Salih Eskici
Değersizlik duygusu, bireyin kendisini yetersiz, önemsiz, sevilmeye layık olmayan ve başarısız hissettiği derin bir duygu durumudur. Bu duygu, bireyin yaşam kalitesini düşürebilecek, içsel huzurunu bozabilecek ve psikolojik sağlığını olumsuz yönde etkileyebilecek bir yapıya sahiptir. Değersizlik duygusu, bir bireyin kendisini yaşama uygun görmemesi ve mutlu bir hayat sürebilecek yeterliliğe sahip olmadığına inanmasıyla ilişkilidir.
Amerikalı psikolog Nathaniel Branden, öz-değer kavramını iki temel bileşenle açıklamıştır:
- Bireyin kendisini yaşama uygun görmesi (feeling appropriate to life)
- Mutlu bir yaşam sürebilmek için kendi beceri ve aklının yeterli olduğuna inanması (efficacy)
Değersizlik hissi yoğun yaşanan bireylerde, bu iki bilesşenden biri ya da her ikisi zedelenmiştir.
Değersizlik Duygusunun Kaynakları
Değersizlik duygusunun ortaya çıkmasında birçok faktör etkili olabilir. Bunlar bireysel farklılıklara bağlı olarak değişkenlik gösterse de, genellikle benzer sebepler etrafında toplanır.
1. Çocukluk Dönemi ve Ebeveyn Tutumları
Değersizlik duygusunun en köklü sebeplerinden biri, bireyin çocukluk döneminde ebeveynleri veya bakım verenleri tarafından yeterince desteklenmemesi, eleştirilmesi ve aşağılanmasıdır. Çocuklukta yaşanan aşağıdaki deneyimler ilerleyen dönemlerde bu duygunun gelişmesine zemin hazırlar:
- Aşırı eleştiri: “Sen başarısızsın”, “Bir işe yaramazsın” gibi söylemler
- Koşullu sevgi: “Eğer başarılı olursan seni severim”
- Duygusal ihmal: Ebeveynin duygusal ihtiyaçları görmezden gelmesi
- Kıyaslama: Başka çocuklarla karşılaştırma ve daha iyi olmalarını isteme
- Travmatik olaylar: İhmal, istismar ve taciz gibi olumsuz deneyimler
2. Sosyal Yaşam ve Çevresel Etkenler
Küçük yaşta kazanılan bu duygular, yetişkinlikte sosyal çevre, okul ve iş yaşamıyla pekçok kez tetiklenebilir. Değersizlik duygusu gelişiminin bazı çevresel nedenleri şunlardır:
- Sosyal reddedilme: Arkadaş gruplarında dışlanma, işte veya okulda kabul görmeme
- Mobbing ve zorbalık: Fiziksel veya psikolojik zorbalığa maruz kalma
- Sürekli başarı baskısı: Akademik ya da iş hayatında yoğun performans beklentisi
- Romantik ilişkilerde travma: Terk edilme, ilgisizlik, duygusal manipülasyon ve gaslighting
3. Psikolojik Rahatsızlıklar
Değersizlik duygusu sıklıkla belirli psikolojik rahatsıklıkların bir belirtisi olarak ortaya çıkar:
- Depresyon: Umutsuzluk, mutsuzluk ve intihar düşüncelerine eşlik eden düşük benlik algısı
- Anksiyete bozuklukları: Yetersizlik hissiyle birlikte gelecek kaygısı
- Kışilik bozuklukları: Borderline, narsistik ve bağımlı kişilik bozuklukları gibi psikiyatrik rahatsızlıklarda yoğun değersizlik hissi görülebilir.
4. Fiziksel Hastalıklar ve Bedensel Engeller
Bireylerin fiziksel yetkinlikleriyle ilgili yaşadıkları sorunlar da değersizlik hissini tetiğleyebilir. Özellikle şu durumlar bu hisleri arttırabilir:
- Kronik hastalıklar ve fiziksel engeller
- Görünüş ile ilgili kaygılar (örneğin kilo, yara izleri vb.)
- Yaşlanma ve bedensel fonksiyon kaybı
Değersizlik Duygusunun Belirtileri
Değersizlik duygusu her bireyde farklı belirtilerle ortaya çıkar. Yaygın belirtiler şunlardır:
- Kendi hakkında sürekli olumsuz düşünceler
- Mutsuzluk ve umutsuzluk hissi
- Duygusal ifade azlığı
- Sık sık ağlama
- Sosyal ortamlardan uzaklaşma
- Başarısızlık ve yetersizlik hissi
- Başkalarından gelecek olumlu sözleri reddetme
- İntihar düşünceleri
Başa Çıkma Yolları
- Kendi değerinizi fark edin ve olumlu yönlerinizi listeleyin.
- Terapi ve psikolojik destek alın.
- Olumsuz içsel düşüncelerinizi sorgulayın.
- Sağlıklı sosyal ilişkiler kurun ve kendinizi ifade etmekten kaçınmayın.
- Zorbalık ve eleştirilere karşı kendinizi savunun.
- Fiziksel sağlığınıza dikkat edin ve stresi yönetin.